05.12.1929: Вуруди Тоҷикистон ба СССР

Чоршанбе, Дек 09 2020

Смесители для душа и ванны
Детские игрушки, развивающие игры

Принт

5 декабри соли 1929 Иҷлосияи дуввуми КМИ СССР даъвати 5-ум, Ҷумҳурии Шӯравии Тоҷикистонро ба ҳайати СССР ворид кард. Аммо ин вуруд, фарозу нишебиҳои зиёде дошту танҳо бо талошу ҷонфидоии фарзандони асили ин миллат муяссар гардид.

Табартақсим

28 апрели соли 1924 Бюрои осиёимиёнагии ҲК (б) қарор “Бобати тақсимоти миллӣ-маҳаллии ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна”-ро қабул кард. 27 октябри соли 1924 Сессияи дуввуми КМИ СССР қарори тақсимоти миллӣ-маҳаллиро ба тасвиб расонид ва барои пиёда кардани ин тақсимот, комиссияи махсусе таъсис дода шуд. Роҳбари ин комиссия яке аз болшевикони собиқадор И.А. Зеленский таъин гардид. Роҳбарияти Ҷумҳуриҳои Шӯравии Осиёи Миёна низ даст ба кор шуданд ва дар натиҷа, як муборизаи тезутунди гурӯҳҳои гуногуни сиёсӣ ба вуқӯ пайваст. Роҳбарияти Ҷумҳурии Халқи Шӯравии Бухоро ва Хоразм қариб, ба пуррагӣ дар мавқеи пантуркистӣ қарор доштанд ва мехостанд ба русҳо намоиш диҳанд, ки дар Осиёи Миёна як миллати бузурги турк сукунат дораду таъсиси ҷумҳуриҳои миллӣ ба нафъи мардум нест. Ин роҳбарони ҷадид, ки бештарашон аз ҳизби ҷавонбухориён ва бо кумаки Артиши сурх ба қудрат расида буданд, ҳоло мехостанд аз вазъият истифода бурда, кишварҳои қудратмандтаре барои худ бисозанд. Вале ин кӯшиши дар зоҳир одилона як мамониати ҷиддӣ дошт ва он ҳам ба кулли нодида гирифтан ва инкори мавҷудияти як миллате бо номи тоҷик. Аз ҳама шигифтовар ин буд, ки роҳбарони дастаи аввали ҳизби ҷавонбухориён монанди Файзуллоҳ Хоҷаев ва Абдурауфи Фитрат асолатан тоҷик буданд, аммо мавҷудияти тоҷикро дар ин сарзамин инкор мекарданд. Аммо нодида гирифтани тоҷикон имкон надошт ва 16 августи соли 1924 барои баррасии масъалаи тақсимоти миллӣ-маҳаллӣ зеркомиссияи тоҷикӣ таъсис дода шуд. Бо вуҷуди ин, 20 август дар нишасти Бюрои ӯзбекии тақсимоти миллӣ лоиҳаи таъсиси вилояти мухтори тоҷикон мавриди баррасӣ қарор дода шуд. 6 сентябр Комиссияи ҳудудӣ ва 7 сентябр Бюрои осиёимиёнагии КМ РКП(б) низ лоиҳаи коммунистони ӯзбекро тасдиқ кард ва ҳамин тавр барои тоҷикон танҳо як вилояти мухторро ҷоиз донистанд. Аммо ҳамин лоиҳа ҳам таноқузоти зиёде дошт. Аз ҷумла дар он гуфта мешуд, ки “шумораи тоҷикон дар ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна 1.240.000 нафарро ташкил медиҳад”. Ҳол он, ки барои таъсиси “ҷумҳурии шӯравӣ” ҳар миллат бояд аз 1 млн. бештар ҷамъият ва сарҳадоти беруна медошт. Тоҷикон ҳардуи ин шартро доштанд, аммо табартақсими болшевикӣ, ҳеҷ як аз инҳоро ба инобат нагирифт.

Мухторият

Тақсимоти миллӣ-маҳалии болшевикон, дар Осиёи Миёна се ҷумҳурии шӯравӣ, Ӯзбекистон, Туркманистон ва Қазоқистонро ба вуҷуд овард ва Тоҷикистон тибқи ин тақсимот дар оғоз, мебоист чун вилояти мухтор ба ҳайати Ӯзбекистон шомил мегашт. Ҳамин тариқ, моҳи августи соли 1924 дар ҳайати РСС Ӯзбекистон вилояти мухтори Тоҷикистон таъсис дода шуд. Аммо баъди чанде инқилобиёни Бухорои Шарқӣ даст ба кор шуданд. Раиси КМИ Бухорои Шарқӣ Нусратуллои Махсум баъди омадан ба Тошканд, бо натиҷагириҳои комиссия ошно шуда, дарҳол ба КМ РКП (б), ниҳоди олии ҳукуматии болшевикон бо мактуб муроҷиат кард.

Нусратулло Махсум дар мактуби худ аз КМ талаб намуд, қарори комиссияро аз нав дида бароянд ва ба Тоҷикистон низ бо ҳамон шарту усуле, ки ба Ӯзбекистон ва Туркманистон дода шуда буд, имкони таъсиси ҷумҳурии алоҳидаро фароҳам оваранд. Инчунин Нусратулло Махсум аз Маскав дархост кард, манотиқе мисли Ӯро-Теппа, Хуҷанд, Конибодом, Исфара, Сох, Риштон, Ӯчқурғон ва як қатори дигар ба Тоҷикистон ҳамроҳ карда шаванд.

Махсум навишта буд, ки вазъи ҷуғрофӣ ва шумораи аҳолии Тоҷикистон ба шароити таъсиси ҷумҳурии шӯравии мустақил сад дар сад мутобиқанд ва таъсиси кишвари мустақили тоҷикон ба нафъӣ заҳматкашони минтақа аст. Сталин бо мактуб ошно шуд, аммо вазъият танҳо каме тағйир кард. Дар Маскав ба тоҷикон иҷоза доданд ба ҷои вилояти мухтор, ҷумҳурии мухторрро таъсис диҳанд.

14 октябри соли 1924 сессияи дуввуми КМИ СССР қарори пешинашро лағв кард ва дар Осиёи Миёна РСС Туркманистон, РСС Ӯзбекистон ва Ҷумҳурии мухтори Тоҷикистонро дар ҳайати Ӯзбекистон таъсис дод. Ҷумҳурии мухтори Қазоқистон ва вилоятҳои мухтори Қарақалпоқ ва Қарақирғиз бошанд ба РСФСР шомил гардиданд. Аммо ин ҷо низ адолат риоят нашуд ва ба мухторияти тоҷикон танҳо навоҳии дурдасти Бухорои Шарқӣ ва кӯҳистони Зарафшон шомил карда шуданд. Ба ҳайати Тоҷикистони автономӣ, вилоятҳои Душанбе, Ҳисор, Қаротеғин (Ғарм, Дарвоз, Ванҷ), Кӯлоб, Қурғон-Теппа, Панҷакент, Ӯро-Теппа ва Сари-Осиё дохил шуданд.Моҳи январи соли 1925 ВМК Бадахшон таъсис дода шуда, он низ ба мухторияти тоҷик шомил гардид. Аҳолии Тоҷикистони мухтор 700 000 нафар буд ва пойтахти он Душанбе гардид, ки соли 1920 3000 аҳолӣ дошт. Бо вуҷуди ин, қисмати азими тоҷикон берун аз марзҳои миллии худ боқӣ монданд. Мухторияти тоҷикон аз ҳамон оғоз ба мушкилоти зиёде рӯ ба рӯ гардид. Яке аз мушкилоти асосӣ норасоии кадрҳои роҳбарикунанда ба шумор мерафт. Касе ба Тоҷикистон омадан намехост ва кадрҳои маҳаллӣ бошанд умуман вуҷуд надоштанд. То оғози соли 1928 дар тамоми Ҷумҳурии мухтори Тоҷикистон, танҳо як роҳбари ҳизбӣ дар Ӯро-Теппа аз тоҷикон буду халос.

Вуруд ба СССР

Баъди омадан ба Душанбе инқилобиёни тоҷик, Нусратулло Махсум, Шириншо Шотемур, Абдуқодир Муҳиддинов, Чинор Имомов ва дигарон муборизаро барои барпо кардани ҷумҳурии шӯравӣ идома доданд. Пеш аз ҳама Душанбе аз Тошканд тақозо мекард округи Хуҷанд, шаҳрҳои Бухоро ва Самарқанд бо округҳояшон, Динав, Сари-Осиё ва як қатор манотиқи дигар ба Тоҷикистон баргардонида шаванд. Муборизаҳо барои Хуҷанд соли 1927 аз сари нав авҷ гирифтанд. Дар ин сол ҷидду ҷаҳди роҳбарияти Тоҷикистон самара дод ва Хуҷанд расман округи тоҷикӣ дар ҳайати Ӯзбекистон эълон гардид. Ин иқдом ҳамроҳгардии Хуҷандро ба Тоҷикистон ногузир кард. Аммо Сурхандарё расман ҳудуди тоҷикнишин эълон нагардид. Бо вуҷуди ин, ба Душанбе муяссар шуд Маскавро розӣ кунонад барои ҳалли ин масъала, комиссияи махсуси се нафара таъсис диҳад. Ин комиссия мебоист баҳсро болои Сурхандарё ҳаллу фасл мекард. Раиси комиссия болшевик Макеев таъин карда шуд, Тоҷикистонро дар он Абдураҳим Ҳоҷибоев намояндагӣ мекард ва аз ҷониби Ӯзбекистон дар комиссия Исломов ҳузур дошт.

Мутаасифона ин комиссиюн низ ба ҳеҷ натиҷа нарасид. Бо вуҷуди ин кӯшиҳо ҳамоно идома доштанд. Худи мардум низ дар округи Хуҷанд аз бедории миллӣ бархурдор буда, ҳатто дар Конибодом қатораи Куйбишевро роҳбанд намуда, аз ин болшевики собиқадор дархост карданд, ки онҳоро ба Тоҷикистон шомил кунанд. Билохира Маскав баҳори соли 1929 қарор дод, Хуҷандро ба Тоҷикистон баргардонад. 17 июни соли 1929 Сталин ба Бюрои ҲК (б) Ӯзбекистон мактубе ирсол ва дар он таъкид кард, ки Республикаи автономии Тоҷикистон аз ҳайати Ӯзбекистон бароварда, дар заминаи он РСС Тоҷикистон таъсис дода шавад. Дар Тошканд чорае ҷуз итоат надоштанд ва Хуҷанд ба Тоҷикистон ҳамроҳ гардид. Акнун тоҷикон имкон пайдо карданд ҷумҳурии алоҳидаи худро созмон диҳанд.

Ҳамин тариқ 16 октябри соли 1929 Анҷумани III махсуси Шӯроҳои Тоҷикистон Эъломияи таъсиси РСС Тоҷикистонро қабул кард. Тоҷикистон ҷуҳурии 7-уми шӯравӣ гардид. Ҳудуди он 142,5 ҳазор километр ва аҳолиаш 1 миллиону 150 ҳазор нафарро ташкил намуд, ки 72% тоҷикон буданд. Абдураҳим Ҳоҷибоев, бо дастури раиси КМИ Ҷумҳурии Шӯравии Тоҷикистон Нусратулло Махсум дар 15-20 рӯз китоби “Тоҷикистон. Очерки кӯтоҳи сиёси-иқтисодӣ”-ро навишт ва 5 декабри соли 1929 китоби мазкур ба иштирокчиёни иҷлосияи дуввуми КМИ СССР даъвати 5-ум, тақсим карда шуд. Аз ҷумла як нусхаи китоб ба Калинин (раиси КМИ СССР) ва як нусха ба Янукидзе (котиби КМИ СССР) тақдим карда шуд. Ин иҷлосия қарор дод, таъсири Эъломияи таъсиси СССР-ро ба Тоҷикистон низ паҳн карда шавад ва Анҷумани VI-и Шӯроҳои СССР ин қарорро ба тасвиб расонида, РСС Тоҷикистонро ба СССР шомил кард. Иосиф Сталин бо мактубе ба роҳбарияти Тоҷикистони шӯравӣ муроҷиат карда, тоҷиконро бо таъсиси ҷумҳурияшон табрик намуд. Дар мактуби Сталин аз ҷумла омада буд, ки “тоҷикон мардуми бисёр қадимианд ва ба таммадуни башарӣ хизмати фаровоне кардаанд”.

Меҳрубон Салимшоев,

муаррихи СССР

Тел.: 937-77-66-30