Револютсияи Кабири Сотсиалистии Октябр, дар таърихи башарият нахустин инқилоби музаффари сотсиалистист, ки моҳи ноябри соли 1917 синфи коргари Россия бо деҳқонони камбағалтарин иттифоқ баста, таҳти роҳбарии Партияи коммунистӣ бо сардории В. И. Ленин ба амал баровард.

Револютсияи Октябр ҳокимияти буржуазия ва помешиконро сарнагун, диктатураи пролетариатро барқарор ва давлати советии сотсиалистиро бунёд намуда, дар таърихи инсоният давраи нав - давраи аз капитализм ба сотсиализм гузаштанро кушод.

 То Револютсияи Октябр ҳудуди имрӯзаи Тоҷикистон ба қисмҳои ҷудогонаи маъмурӣ - ҳудудӣ тақсим шуда, ноҳияҳои шимолӣ ва Помир ба кишвари Туркистон ва ноҳияҳои ҷанубу шарқӣ (Бухорои Шарқӣ) ба аморати Бухоро дохил буд. Ҳокимияти Советӣ дар ин қисмҳои Тоҷикистон бо сабабҳои гуногун, дар як вақт не, балки дар солҳои гуногун ғалаба кард…

2 сентябри соли 1920 шӯришгарон ва Армияи Сурх тамоми Бухорои куҳнаро ба даст дароварданд. Револютсияи халқӣ дар Бухоро ғалаба кард. 6-8 октябри соли 1920 Съезди 1-уми умумибухороии намояндагони халқ доир шуд, ки созмон ёфтани Республикаи Халқии Советии Бухороро эълон кард…

Туман

Аскарони Сурхи коргару деҳқон ва калтакдорони сурх бар зидди босмачиён ва иртиҷоиёни хориҷӣ муборизаи беамон бурда, дороии бойҳо ва заминдоронро ба камбағалон тақсим мекарданд. Ҳукумат нафарони гарданшаху саркашро бадарға ва ё мепаронданд.

Ҳукумати нав ба булукоти Кангурту водии Данғара низ расид. Тибқи маъхазҳо, мувофиқи маълумоти бойгонии кишвар ба 5 декабри соли 1925 ва аввали соли 1926 дар вилояти Кӯлоби онвақта 5 туман, 16 кент ва 49 деҳа мавҷуд буд.

Дар тумани Балҷувон кенти Кангурт (4 ҷамоат), кенти Кулли Сӯфиён (4 ҷамоат), кенти Судара (4 ҷамоат) ва кенти Оқсу (4 ҷамоат) ташкил шуд.

Пушинг

Ба ҳамин минвол дар деҳаи Пушинг низ мисли мавзеҳои дигари ҷумҳурӣ нишонаҳои нахустини хоҷагиҳои ҷамъиятӣ – Иттифоқи деҳқонони яккадаст, ТОЗ-ҳо, артелҳо ва колхозҳо арзи вуҷуд намуд...

Баҳори соли 1929 ҳукм меронд. Саҳни мактаби ибтидоии деҳаи Пушинг маҷлисгоҳро мемонд. Зери сояи чанори умрдидаи сершоху барг сокинони деҳа: пиронсолон, деҳқонон, ҷавонон, собиқ аъзои отрядҳои ихтиёриён рӯйи алафзор чорзону зада байни ҳам суҳбат доштанд.

Намояндаи ҳукумати нав ҷамъомадро ҳусни оғоз бахшида, мақсади гирдиҳамоиро фаҳмонд. Интихоби раиси хоҷагӣ, муовини ӯ, хазинадор, раиси совети ҳосилот. Чанд тан номзадии шиносҳои худро ба ин ё он вазифа пешниҳод карданд. Баногоҳ садои марғуладори деҳқони номошно Далидини Абдул баланд шуда иҷозаи сухан хост:

- Аз номи совети ҷамоа пешниҳод мекунам, ки Қурбони Мирзоёр раиси хоҷагӣ интихоб карда шавад. Қурбон заҳматкаш, марди бовиҷдон ва деҳқони ботаҷриба аст…

- Номзади шоиста…

- Мо розӣ…, - баланд шуда нидоҳои ҷонибдорӣ…

Бо овоздиҳии кушода, бо тарафдории қариб сад фоизи ҳозирин Қурбони Мирзоёр раиси хоҷагии коллективии деҳаи Пушинг интихоб шуд. Ҳамон рӯзҳо, соли 1929 синну соли раиси тозаинтихоб ба 55 дака хӯрда буд.

Қурбони Мирзоёр

Талхиву сардиҳои зиндагиро бисёр чашидаву аз хурдсолӣ дар хонаи бойҳои заминдору чорводори булукоти Кангурт дастёрӣ мекард. Чун як тани бесоҳибу бесарпаноҳ ҳоли вазнин дошт...

Ҳукумати советӣ ӯро аз зери зулму истибдоди бойҳо раҳо кард. Қурбони бебизоат бологузар шуд. Кунун дар ширкати ғалла - кумитаи камбағалон ва совети ҷамоа фаъолият дошт. Роҳбарони ниҳодҳои давлатии ҳукумати нав аз роҳбари хоҷагӣ қаноатманд буданду эҳтиромашро қоил.

Қурбони Мирзоёр новобаста ба вазифаи хеш пешаи деҳқониро пеши по назад. Вай мисли ҳама замин шудгор мекард, ғалла мепошид, баробари ҳама гандум медаравид, ҳосил ҷамъ меовард. Ба ҷуз ин ҳама раис пас аз ҷамъбасти корҳои рӯзона, солҳои 1926-1928 шабона дар курси маҳви бесаводӣ (ликбез)-и мактаби деҳа хонда хатту савод баровард. 

Узви КИМ СССР

Соли 1927 Қурбон Мирзоёровро аз Ҷумҳурии Худмухтори Советӣ сотсиалистии Тоҷикистон ба пойтахти Ҳукумати Советӣ, ба шаҳри Москва раҳнамун сохтанд. Ҳайати вакилон таҳти роҳбарии Раиси Комитети Иҷроияи Марказии РАСС Тоҷикистон Нусратулло Махсум тавассути қатора, баҳри иштирок дар Анҷумани Совети Умумииттифоқӣ равон шуданд. Қурбон бори нахуст ба оташароба (поезд) нишаставу шаҳрҳои аҷибу ғариб, даштҳои васеъ, кушку қасрҳои муҳташамро медид. Аз ҳайрат гиребон ғунча мекард, ки дар дунё чи гуна шаҳрҳо арзи вуҷуд доштаанд.

Бо тавсияи роҳбарияти Ҷумҳурии Худмухтори Тоҷикистон Қурбон Мирзоёровро узви Комитети Иҷроияи Марказии СССР интихоб намуданд. Нишони хурдакаки сарисинагӣ ва гувоҳномаи аъзогиро аз дасти «Оқсақоли» Иттиҳоди Шуравӣ Михаил Иванович Калинин гирифта, дастони пири номдорро боэҳтироми зиёд фишурд. Аз ғояти хурсандӣ ба гуфтае ба худ ҷойи нишаст намеёфт. Ашки шодӣ гирди чашмонаш ҳалқа зад…

То ба солҳои наздик ҳуҷҷатҳои раис дар бойгонии нахустфарзандаш, муаллими мактаби миёнаи деҳаи Пушинг Саид Қурбонов маҳфуз буданд…

Қурбони аъзо

Баъди бозгашт аз Анҷуман, аз пойтахти давлати Советӣ шаҳри Москва, раис аз дидаву шунидаҳо бо ҳаяҷон ба аъзои хоҷагӣ, пирони деҳ ва сокинони ноҳияи Кангурт бо шавқ нақл мекард. Ҳамин хел, мардум ӯро акнун бо исми «Қурбони аъзо» мешинохтанд ва ин тахаллус тамоми умр ӯро ёр шуд.

Қурбон Мирзоёров солҳои зиёд ба симати раиси колхоз софдилона меҳнат кард. Дар пешрафту тараққии колхоз саҳми шоиста гузошт. Колхози ба номи Каганович дар байни хоҷагиҳои дигари ноҳияи Данғара ва баъдтар дар миқёси ҷумҳурӣ бо натиҷаҳои баланд ва дастовардҳо ном баровард.

Аҳли деҳаи Пушинг, аз хурд то бузург раиси номварро эҳтиром мекарданду эҳтиромашро қоил буданд. Узви КИМ СССР Қурбон Мирзоёров умри пурбаракат дида, дар 96-солагӣ даргузашт ва дар оромгоҳи зодбум мадфун гашт.

Имрӯз низ сокинони солманди деҳаи Пушинг ва ноҳияи Данғара Қурбони аъзоро ба некӣ ёд меоранд.

Умари ШЕРХОН

Ин ном то оғози солҳои 90-уми асри XX дар ҳудуди Тоҷикистон ва Иттиҳоди Шӯравӣ маълуму машҳур буд. Бо фуру рафтани давлати Советӣ, дигар шудани ҳукумат ин ном аз забонҳо ба бойгониҳо гузар кард. Аломат, нишонаҳое, ки бо номи Путовский мутааллиқ буд ба оҳистагӣ аз миён рафтанд. Охири солҳои 20 - аввали 30-юм нимпайкарае, ки дар кӯчаи ҳамноми револютсионер, дар шаҳри Сталинобод (ҳозира Душанбе) гузошта буданд, тазоҳуротчиёни солҳо 90-ум дар пойтахт, воқеъ дар канори кӯли Комсомоли пойтахт чаппа карданд. Баъдан нимпайкара ҷойи худро иваз намуда, дар шафати бинои мақомоти дохилаи ҷумҳурӣ қарор гирифт. Пас аз таҷзия (демонтаж) ба ихтиёри КДАМ-и Тоҷикистон супурда шуд.

Нишонаи дувум, бинои дуошёнаи муосири бозори Путовский (баъд «Баракат») дар саргаҳи кӯчаи ҳамном низ хароб шуд. Нишонаи ахирӣ, китоби – повести нависанда Яков Налский «В горах Восточной Бухары», дар 3 китоб (китоби савум дар бораи Путовский), Душанбе, 1984 дар ёди касе намонда, зеро ин китоб дастраси хонандагон нест.

Насли нав, ҷавонони баркамоли замони истиқлол дар бораи Путовский, ин шахсияти таърихӣ чизе намедонанд. Пас меравем думболи рӯзгори сарбози ҷонфидо.

Лаҳистоние аз Варшава

Путовский Чеслав Антонович соли 1887, дар Варшава, Салтанати Полша, империяи Россия, дар оили муаллими камбағали поляк ба дунё омадааст.

Мактаби 2-солаи омӯзишгоҳи касбу ҳунари бадеиро аз рӯи ихтисоси «рассом» хатм кардааст. Забонҳои лаҳистонӣ, русӣ, франсузӣ, итолиёвӣ ва немисиро медонист.

Аз соли 1905 иштирокчии фаъоли ҳаракатҳои ҷавонони револютсионӣ. Узви Сотсиал-демократҳои Шоҳигарии Полша ва Литва. Дар ҷангҳои (шинакҳои) кӯчагии Варшава фаъолона иштирок дошт. Аз соли 1906 узви РСДРП.

Ба андешаи ағлаби муаррихони садаи бисти тоҷик Инқилоби буржуазию демократии солҳои 1905 – 1907 ва Инқилоби феврали соли 1917 дар Россия шууру синфи заҳматкаши тоҷикро бедор кард ва он ба болоравии ҳаракати инқилобӣ дар Тоҷикистон мусоидат намуд.

Соли 1916 дар шаҳри бостонии Хуҷанд шӯриши халқии зиддифеодалӣ ва зиддимустамликадорӣ оғоз ёфта, ба зудӣ дар тамоми Осиёи Миёна ва Қазоқистон паҳн гардид. Ғалабаи Инқилоби Октябр дар Россия такони пурқуввате буд ба ҳаракати инқилобии заҳматкашони Туркистон.

ИНҚИЛОБ

Дар охири соли 1917 – ибтидои соли 1918 Ҳокимияти Советӣ дар навоҳии шимоли Тоҷикистон дастболо шуд. Соли 1918 дар Помир ревком (кумитаи инқилобӣ) ба вуҷуд омад. Дар охири моҳи августи соли 1920 Ҳизби Коммунисти Бухоро (РХСБ) ташкил шуд.

Дар Бухорои Шарқӣ (ҳудуди ҳозираи ноҳияҳои марказӣ ва ҷанубии Тоҷикистон) Ҳокимияти Советӣ танҳо моҳи майи соли 1921 музаффарият ёфт.

Бо барпо шудани Ҳокимияти Советӣ дар ҳудуди Осиёи Миёна бо дастгирии империалистони хориҷӣ дастаҳои босмачиён амалиёт сар карданд. Онҳо болшевикон, комсомолон, фаъолон ва ҳар як шахсеро, ки Ҳокимияти Советиро дастгирӣ мекард, ваҳшиёна мекуштанд. Тамоми халқ ба муборизаи зидди босмачиён бархост ва дар миёнаи соли 1926 дар ҳудуди кишвар то ҷое ба ҳаракати босмачигарӣ хотима дода шуд.

РАСС ТОҶИКИСТОН

Қурултойи 5-уми Умумибухороии Советҳо (18-20 сентябри 1924) 4 соли мавҷудияти РХСБ-ро ҷамъбаст намуда, 19 сентябри соли 1924 РХСБ-ро Республикаи Советии Сотсиалистӣ эълон кард. Дар натиҷаи гузарондани таъиноти миллии давлатии Осиёи Миёна ва ташкил ёфтани ҷумҳуриҳои миллӣ 27 октябри соли 1924 РХСБ барҳам дода шуда, ҳудуди он ба таркиби ҷумҳуриҳои навбунёди РСС Ӯзбекистон, РСС Туркманистон ва РАСС Тоҷикистон (аз соли 1929 РСС Тоҷикистон) ҳамроҳ гардид.

Вилояти Махсуси Помир, ки пештар ба ҳайати РАСС Туркистон шомил буд, ба Вилояти Автономии Бадахшони Кӯҳӣ табдил ёфта мувофиқи қарори Президиуми Комитети Иҷроияи Марказии СССР аз 2 январи соли 1925 ба ҳайси РАСС Тоҷикистон дохил гардид.

Ба ҷумҳурии ҷавони Тоҷикистон, ки вориси иқтисодиёт ва маданияти қафомондаи давраи собиқа шуда буд, муяссар гардид, ки марҳалаи капиталистии тараққиётро аз сар нагузаронда, ба роҳи дигаргунсозии сотсиалистии ҷамъият қадам ниҳад.

Съезди 1 – уми муассисони Советҳои Тоҷикистон (декабри 1926) дар бораи миллӣ кунондани замин ва об, озодии занон, таълими умумӣ ва ғайра қарорҳо қабул кард.

Казак Яров

Баъди ғалабаи инқилоби Бухоро дар соли 1920 ва таъсис ёфтани Ҷумҳурии автономии Тоҷикистон дар ҳайати РСС Ӯзбекистон дар ҳудуди Тоҷикистони имрӯза то нимаи солҳои 30 – юм ҳаракатҳои босмачигарӣ идома кард. Задухӯрдҳои хунин байни ҳукумати нав ва боқимондаҳои босмачиён аслан дар ҷануби кишвар ва навоҳии сарҳадӣ бо Афғонистон доман густурда буд.

Дар давраи ҳукумати пешин сари мавзӯи ҳуҷуми аскарони сурх ва амалиётҳои ҷангӣ дар ҳудуди давлати ҳамҷавор сухан нашнидаву нахонда будем. Дар китобҳои дарсии мактаби миёна низ аз ин боб маълумоте ба назар намерасид. Танҳо дар суҳбати нафарони солдидаи он замон (солҳои 60 – 70 уми асри гузашта) гоҳе мешунидем, ки армияи сурх дар он сӯи сарҳади давлатӣ низ амалиёт гузаронидааст. Боқӣ ҳич…

Боре дигар, 20 сол қабл, ҳангоми таҳияи (варианти 1 – уми) китоби «Данғара» (соли 2002) бо бархӯрд бо ҳаёту рӯзгори яке аз мубризони роҳи озодӣ, инқилобчии матин, ходими давлатӣ Қазоқ Ёров (дар паспорт Яров Казак), собиқ раиси комиҷроияи ноҳияи Данғара бобати мавзӯи болозикр огаҳӣ ёфтам. Айни авҷи задухӯрдҳои тарафайн дар кишвар бо роҳбарии лашкаркаши маъруф Будёний, ба тахмин нимаи солҳои 20 – уми асри гузашта, воқеан аскарони сурх дар он сӯи рӯди Ому бар зидди босмачиҳо размида будаанд. Аммо аз ин боб асноди хаттӣ муҳайё нагашт.

Солҳои охир дар расонаҳои Россия дар ин мавзуъ мақолаҳо расонаӣ шуниданд. Соли 2018 китоби «Разведка: ҷосусҳо, муҳорибаҳо, суиқасд» (Душанбе, «Шарқи озод», тарҷумон Қурбон Мадалиев) ба табъ расид. Дар маҷмуаи таҳти назар, дар бораи дар он сӯи рӯди Ому гузарондани амалиёти ҷангӣ бар зидди дастаҳои зиёди афғонӣ ва босмачиёни «худӣ» маводи ҷолибе бо номи «Ҳалокати Лоуренси шуравӣ» ҳаққонияти гуфтаҳои болоро ёфтам. Аз он хусус, ки аскари ҷавони тоҷик Яров Казак дар он амалиёт иштирок дошт ва ё на сухане набуд, ва аз ин боб то кунун маълумоти хаттие рӯи даст надорем.

Дастаи 2 ҳазорнафара

Сари мақсад меоем, 15 аперели 1929 сарҳади шуравию афғонро дастаи 2 ҳазорнафараи саворони либоси низомии афғонӣ дар бари ба назар аҷоибу ғароибе убур кард.

Алоқамандӣ бо ҷадидизм

Бозгашт

Дар замони ҳозира, бавижа тайи ду даҳсолаи охир бо дигар шудани вазъи сиёсӣ дар ақсои олам ва бунёди як зумра ташкилоту созмонҳои ҷамъиятиву сиёсӣ ҳаракатҳои солҳои 20 – уми асри гузашта, таъсиси ҳаракати ҷавонбухориён дар Бухоро пеши назар меорад. Аз ин рӯ, ин раҳ қобили қабул донистем, аз ташкил ёфтани гурӯҳҳои ҷавонбухориён ёд орем. Зеро ба назар он солҳо ва имрӯз ҳам ағлаби чунин созмонҳо бо ёрии давлатҳои хориҷии манфиатҷӯ худро ғамхору шоистаи даврон нишон додан мехоҳанд.

Тақлид

Ҳаракати ҷавонбухороиёнро аслан иштирокчиёни ҳаракати буржуазӣ – миллатчие, ки дар аморати Бухоро соли 1916 ба вуҷуд омада буд, ташкил медод. Пайдоиши ҷавонбухориён бо ҷадидизм иртибот дорад. Аввалин ҷадидони Бухоро, ки талабагони мадрасаҳо буданд, худро «ҷавонон» ё «ҷавонфикрон», қисми дигарашон дар таъсири ҷавонтуркони Туркия худро ҷавонбухориён унвон мегирифтанд.

То ғалабаи Револютсияи Феврал (1917) дар Россия ҷавонбухориён асосан бо корҳои маърифатӣ шуғл варзида, дар Бухоро ва ҳаволии (гирду атрофи) он мактабҳои усули нав созмон доданд. Зеро ҷадидони Бухоро зидди усули схоластикии таълим дар мадрасаҳо буданд.

Тарғиб

Солҳои 1912 – 1913 ҷавонбухориён аввалин газетаи тоҷикии «Бухорои Шариф» ва газетаи ӯзбекии «Тӯрон» - ро ба табъ расонданд. Як гурӯҳ ҷавонбухориён аз ҷавонтуркони Туркия ақидаҳои пантуркистиро қабул намуданд. Баъзе муллоён, савдогарон, табибон ва намояндагони дигар табақаҳо низ ба ҷавонбухориён пайвастанд. Ҷавонбухориён аз аввали фаъолияташон ба муқобилати сахти иртиҷоъпарастон (реаксионерони ашадӣ) дучор омада, пинҳонӣ амал мекарданд. Аз ин рӯ, фаъолияти ҷавонбухориён ягона ҳаракати оппозитсионӣ бар зидди сохти амири Бухоро маҳсуб меёфт. Баъди ғалабаи Револютсияи Феврали 1917 савдогарон – роҳбарони ҳаракати ҷавонбухориён фаъолияти маърифатчигиро

  «Дар ташаккули давлати тоҷикон ва пойтахти он Нусратулло Махсум, Абдуқодир Муҳиддинов, Шириншо Шоҳтемур, Чинор Имомов, Абдураҳим Ҳоҷибоев, Яҳё Афзалӣ ва садҳо роҳбарони хурду калони давлативу сиёсӣ саҳми арзанда гирифтаанд…».

Эмомалӣ РАҲМОН

ХИРАДИ САРВАР

Шонздаҳ сол қабл, дар рӯзҳои таҷлили Ҷашни Ваҳдати миллӣ, хурсандӣ болои хурсандӣ омад. Интишори Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон 27 - уми июни соли 2006 дар бораи ба унвони олӣ - Қаҳрамони Тоҷикистон қадрдонӣ намудани хидматҳои арзандаи фарзандони номвари тоҷик Нусратулло Махсум ва Шириншо Шоҳтемур ба сокинони мамлакат шодмонӣ фузуд. Аз ин муждаи дилнишин - амали наку ва саривақтии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо низ хушнуд гаштем.

Маҳз дар ҳамовозии ин падидаи фараҳфизо, моҳи июли ҳамон сол, дар рӯзномаи «Минбари халқ» назарпурсие таҳти унвони «Қаҳрамони оянда кист?» ба табъ расид, ки дар он матлаб фикри Шоири халқии Тоҷикистон зиндаёд Муъмин Қаноатро мутолиа намудем:

«… Абдуқодир Муҳиддинов барои мардуми як маҳал ё як шаҳр не, балки барои ваҳдат ва эҳёи тамоми мардуми форсизабон талош мекард. Месазад, ки номи ӯ дар радифи Қаҳрамонони миллати тоҷик ҷойгир шавад».

МУБОРИЗ

Аксар огаҳӣ доранд, ки солҳои 20 - уми асри ХХ, ҳангоми тақсимбандии марзу бум, миёни халқҳои Осиёи Марказӣ пантуркизм барои миллати тоҷик хатари сангинеро ба бор овард. Дар чунин шароити хавфноку нобасомон мубориза бурдан бар зидди ғояҳои шовинистии пантуркизм таҳдиди хатари маргро мемонд…

Аммо, алорағми он ҳама иддае аз фарзандони ғаюру матиниродаи тоҷик бо душманон дар набард шуданд.