Чӣ тавр мо кӯр шудем?
Ёдам ҳаст, боре маҷаллаи «Рӯдакӣ»-ро, ки бо алифбои арабӣ буд ва ба тозагӣ ба дастам расида буд, дар нақлиёт варақ зада мехондам. Муйсафеде, ки дар дохили автобус буд, чун мутолиаву хондану варақгардон кардани маҷалларо, ки бо хатти арабӣ буд, аз ҷониби ман мушоҳида кард, аз ман пурсид: «Бачам, шумо чашми хат доред, ки ин алифборо мехонед? Мо ин алифборо хонда наметавонем, яъне кӯрем!». Бубинед, ки ин алифбои бегона тӯли ҳазору чанд сол мардуми моро дар ҳолати кӯрӣ нигаҳ дошт, аз неъмати савод, ки бояд ҳар як фард аз он бархӯрдор бошад, маҳрум сохт, танҳо дар аввали асри ХХ буд, ки ибтидо алифбои мутараққӣ ва осонхони лотинӣ ва баъдан кириллӣ чу абри раҳмат бар сари миллати мо борид, яъне ба кӯмаки мо расид ва мардум дар як муддати кӯтоҳ саросар «бино» шуданд ва аз неъмати хондану навиштан бархӯрдор шуданд. Лиҳозо, ивазшавии алифбои мушкилхон ба алифбоҳои осонхони лотиниву кириллӣ барои мардуми мо ва соири кишварҳое, ки асрҳо боз зери султаи араб монда буданд ва бо сабаби мушкилии хати гунг онҳо аз неъмати хондану навиштан бебаҳра буданд, аммо бори аввал ба хондану навиштан даст ёфта буданд, воқеан ҳам ид буд, иди бузург. Агарчи табдили алифбои арабӣ ба лотинӣ ибтикори болшевикон набуд ва солҳо пеш аз инқилоб дар Эрону Туркияи Усмонӣ ва дигар мамолики Шарқ ба миён гузошта шуда буд, аммо маҳз баъди Инқилоби Октябр ин орзуи зиёиёну равшанфикрону мардум бароварда шуд. Аз ин рӯ, метавон гуфт, ки Инқилоби Октябр мардуми моро на танҳо аз асорати зиёда ҳазорсолаи турку муғул, балки ҳукмронии ҳазору чандсолаи алифбои гунгу беқоидаву беимлои арабӣ ҳам озод намуд. Бад-ин маънӣ, орзуҳои Мирзо Малкумхон, Мирзо Фатҳалӣ Охундов, Саид Нафисӣ, Табарӣ ва дигарон танҳо дар замони Шӯравӣ ва дар кишвари мо амалӣ гардид. Ба ин кор пеш аз ҳама, атрок, яъне кишварҳои туркизабон, ба вижа Озарбойҷон, шурӯъ карданд ва миллати худро аз асорати алифбои бегонаи арабӣ раҳо намуданд. Аз ин рӯ, ин кор барои болшевикон ғайричашмдошт буд. Бесабаб нест, ки Ленин ин кори мардуми озарро, ки аввалтар аз ҳама ба хатти лотинӣ гузаштанд, ба инқилоби дигар монанд кард ва онҳоро аз дилу ҷон бо ин амали накӯяшон таҳният гуфт. Албатта, баъдан ҷумҳуриҳои дигари туркизабон низ ба алифбои лотинӣ гузаштанд. Онҳо на танҳо аз алифбои гунгу беимлои арабӣ, балки аз чодари сиёҳи арабӣ ҳам халос шуданд ва роҳро барои хондану саводнок кардани мардум ва ворид шудан ба тамаддун ҳамвор намуданд. Аммо с.1945 тибқи зарурати таърихӣ, мардуми кишвари Шӯроҳо билкул ба алифбои кириллӣ, алифбое, ки аз мутараққитарин алифбоҳои олам маҳсуб мешавад, гузаштанд ва бад-ин тартиб имконияти хондану навиштанро, ки дар замони ҳукмронии алифбои арабӣ маҳдуд ба гурӯҳе, синфе, хусусан хаттотон, аҳли мадраса, муллоён буд ва дигар қишри аҳолӣ онро хонда наметавонистанд, барои тамоми табақаҳои аҳолӣ муҳайё сохтанд. Ин бузургтарин хидмати инқилоб, болшевикон, халқи кабири рус буд, ки тоҷикро аз асорати турку муғул ва алифбои беқоидаву беимлои арабӣ раҳо кард ва имкони хондану навиштанро барои тамоми аҳолӣ, аз ҷумла, коргару деҳқону кишоварз…, фароҳам намуд. Аз ин рӯ, имрӯз дар кишвари мо касеро наметавон ёфт, ки бо ин хат навиштаву хонда натавонад.
Алифбои беқоидаю пӯсидаи арабӣ
Аммо дар замони ҳукмронии алифбои мушкил ва гунги арабӣ, тавре ки гуфтем, на танҳо мардуми авом, балки аҳли мадраса, муллоёни дарсхонда, адибону олимон, ҳатто матншиносон низ ин хатро дуруст хонда наметавонистанд, зеро дар ин алифбо на танҳо садонокҳояш навишта намешаванд, балки ҳарфҳо якчанд шакли навишт доранд, яъне дар аввал 1 хел, дар мобайн хели дигар ва дар поён ба тарзи дигар навишта мешаванд ва вақти хондан майнаро гич ва дарди сар эҷод мекунанд. Бинобар ин, Фитрат тарки алифбои арабӣ ва ба лотинӣ гузаштанро «яке аз масъалаҳои бузург, ҳодисаҳои ҳайратбахш» меномад. Фитрат дар идомаи суханаш дар бораи ҳамзистии тоҷикону ӯзбакон сухан ронда, аз ҷумла, дар масъалаи хат низ ба ҳамдигар марбут будани эшонро таъкид ва диққатро ба он ҷалб мекунад ва мегӯяд, дар замоне ки дар Ӯзбакистон бо ҷидду ҷаҳд барои гузаштан ба алифбои нав мекӯшанд, Тоҷикистон низ бояд дар ин роҳ саъю кӯшиш намояд, то мардум босавод шаванд.
Алифбои араб, ки мо онро «алифбои ниёкон» мегӯем, ба инқилоби Октябр, болшевикон, русҳо иртибот надорад. Ҳанӯз қабл аз инқилоб дар Эрону Туркияву Озарбойҷону Тотористон ин масъала вуҷуд доштаву ба миён омада будааст, аммо танҳо дар замони шӯравӣ орзуи мардум ҷомаи амал пӯшидааст. Аввал халқҳои туркнажоди шӯравӣ ва аз ҳама дер тоҷикон ба иваз кардани алифбои арабӣ муваффақ шудаанд. Дар воқеъ, иваз кардани алифбои арабӣ ба лотинӣ талаботи замон, ҳаёт ва як ҳақиқати таърихӣ, яъне як амали ногузир будааст, ки бояд сомон меёфтааст, зеро алифбои куҳнаи арабӣ ба сабаби мушкилиаш барои пешрафти миллату кишвар мусоидат намекардааст. Ин алифбо, ки саропо аз нуқс иборат буда, имло, қоидаи муайян надошта, 1 калима чанд навъ хонда мешудааст, барои 25 овози сомит 117 шакли ҳарф ҳам кифоят намекардааст... Аз ин рӯ, бо алифбои русӣ, ки аз 29 ҳарф иборат аст, кӯдак дар тӯли 3 моҳ хатшинос мешудааст, лек бо алифбои беқоидаи арабӣ дар 1 сол, дар 10 сол, то лаҳзаи марг бесавод мемондааст. Ҳамин мушкилоти алифбои арабӣ имкон намедодааст, ки мардум онро ёд гиранд. Лиҳозо, то поёни умр бесавод мемонданд. Сабаби ба алифбои осону мутараққӣ рӯ овардани мардум ҳам аз ин ҷо сарчашма мегирифтааст. Ин ҷо кишваре, миллате, шахсияте сабабгор ва гунаҳкор набуда, балки «алифбои беқоидаю пӯсидаи арабӣ» (Фитрат) гунаҳкор аст, ки ба зарурат ва талаби ҳаёт мувофиқат намекардааст.
Ҳеҷ як ҳарф дар ин алифбо дар 1 қолаби собит ва 1 андозаи муайян қарор надорад, гуногуншаклии ҳарфҳо, нуқтаҳо дар дохилу болову поёни ҳарфҳо, ҳарфҳои беовоз, ба тарзи мухталиф сабту забт шудани онҳо, мавҷудияти хатҳои мухталиф, гуногунхонӣ, беқонунӣ, бенизомӣ, чандранг навишта шудани ҳарфҳо дар баъзе вожаҳо, аммо хонда нашудани онҳо, чанд овозро ифода кардани он ҳарфҳо, мавҷуд набудани аввалу охири вожаҳо, аз тарафи рост навиштану хондани хат… Дигар, алифбои арабӣ чандин нави хатро фаро мегирад: насх, настаълиқ, настълиқи шикаста, илёзис, сулс, райҳонӣ, куфӣ, туғро…, ки воқеан ҳам ҷояшон музей аст, барои тамошо, лаззат бурдан, кайф кардан, на хондан, зеро ҳамчун наққошӣ пеши чашм ҷилвагар мешаванд, касе онҳоро дуруст хонда наметавонад, ҳатто хаттотону матншиносону омӯзгорони ин хат…
Ҷамолиддин Саидзода,
адабиётшинос
