Мусаллам аст, ки алифбои арабӣ 1 алифбои беимлост. На нуқта дорад, на тире, на вергул, на савол, на хитоб, на сархат, на ҳарфи калон, на хохунак. Бо 1 сухан,  алифбои гунг аст. Ҳол он ки 1 аломат метавонад дар матн нақши мусбат ва манфӣ дошта бошад, маъниро дигар ва хароб созад, ё саҳеҳ намояд. Ба ҳарфи дигар, 1 вергул, 1 нуқта метавонад боиси тағйири маъно ва лафз гардад. Лиҳозо, устод Айнӣ дар поёни мақолаи «Забони тоҷикӣ» дар бораи сарфу наҳв, ба вижа имлои забони тоҷикӣ, чунин изҳори назар менамоянд:
«Пештар, дар замони ҳукмронии алифбои араб, чунон ки нависанда ба кайфи худ менавишт, инчунин хонанда ҳам ба кайфи худ мехонд, тоҷике ки «хувоҷа» навишта «хоҷа» ё «хӯҷа» мехонд, «худам» навишта «хидум» хонданаш аҷиб наменамуд. Акнун, ки мо алифбои нави ба асоси лотиниро қабул кардаем, ин худсариҳоро роҳ нест».
Зимнан бояд гуфт, ки устод Айнӣ дар тамоми осораш алифбои арабиро боре ҳам алифбои ниёкон (арабҳо ҳеҷ гоҳ ниёкони мо набуданд ва нестанд, эшон бо мо ҳамдинанд, на ҳамнажод-Ҷ.С.) нагуфтааст, балки ҳамвора бо номи худаш алифбои арабӣ ёд кардааст. Воқеан, барои исбот кардани он ки устод боре ҳам алифбои арабиро алифбои ниёкон (тоҷикӣ-форсӣ) нагуфтааст, метавон садҳо мисол овард, аммо мо бо овардани 1 мисол дар ин мавқеъ иктифо менамоем. Масалан, ӯ дар тавзеҳоте дар поёни «Қасидаи ҷанг ва зафар», «Овозаи фатҳу зафари пурраи мо бин: Бигрифт ба таърихи ҷаҳон рӯи ҷаҳонро, ки 8.07.1949 дар «Тоҷикистони сурх», бо шарҳи моддаи таърих нашр шудааст, чунин навиштааст: «Овозаи фатҳу зафари пурраи мо, ки дар сурати ба алифбои арабӣ навиштан ба ҳисоби абҷад 1948 мебошад, бо гирифтани рӯи ҷаҳон, ки ҳарфи «ҷ» буд, ба ҳисоби абҷад се мебошад, 1945 мешавад».
Дигар, устод Айнӣ ҳеҷ гоҳ тарафдори алифбои гунг ва беимлои арабӣ набуд. Ӯ ҳеҷ гоҳ зидди қабули алифбҳои нав набаромадааст, овоз баланд накардааст, пофишорӣ нанамудааст, балки аз дер гузаштан ба алифбои нав тоҷиконро, ки ҳамеша, аз ҳама қафо ба ҳаводиси мусбати замон ҳамовозӣ мекарданд, интиқод намудааст. Чунончи, ӯ дар мақолаи «Дунёи нав ва алифбои нав» чунин менависад: «Алифбое, ки то ҳол дар миёни тоҷикон маълум аст, на ин ки барои дунёи нав, ҳатто барои дунёи куҳна ҳам кифоя намекунад. Сабаб ҳамин буд, ки чандин сол боз дар миёни мусулмонон ислоҳи алифбо, ислоҳи усули таълим, масъалаи пурхархашае шуда омад. Чунончи, рафиқ Фитрат дар мақолаи худ ёд оварда гузашт, донишмандони форсизабон илоҷи комилро дар тарк кардани алифбои араб ва қабул кардани алифбои лотинӣ медонистанд».

Эрон ҳам аз ин алифбо раҳиданӣ буд!
Устод Айнӣ ногузир будани гузариш аз алифбои арабӣ ба лотиниро бо қиёс аз мактуби консули Эрон-Мирзо Каримхон ба миён мегузорад ва мегӯяд: «Ба чӣ андоза ногузир будани масъаларо аз ин ҷо бояд донист, ки Эрон, бо вуҷуди дар зери ҳукмронии шоҳ ва нуфузи муҷтаҳидон будан, кӯшиш дорад, ки алифбои навро қабул кунад, ин маънӣ аз мактуби консули Эрон Мирзо Каримхон маълум аст. Лекин агар Эрон ин масъаларо ҳал карда натавонад, айб нест. Зеро ҳоло Эрон дар таҳти нуфузи рӯҳониён аст. Аммо  тоҷиконе, ки аз ҳар ҷиҳат озод буда, дар ҳар гуна кӯшишҳои маданӣ азц ҷумҳуриҳои муттафиқи худ ёрмандӣ мебинанд, дар ин роҳ сустӣ ба кор баранд, дар маҳкамаи таърих гунаҳгор ба шумор мераванд!»
Устод Айнӣ дар охири мақола таъкид менамояд, ки «алифбои нав бояд ба тарзе тартиб ёбад, ки ҳар фарзанди тоҷик дар 1 моҳ харфшинос шуда тавонад ва баъд аз ҳарфшинос шудан ҳар калима ва ҷумлаи тоҷиконро, ки бо он алифбо навишта мешавад, бе хато кардан дар забар ва зер ва бе ғалат кардан дар лаҳҷа ва шева хонда тавонад».

Камол Айнӣ дурӯғ мегӯяд!
Аммо шодравон Камол Айнӣ, баръакси гуфтори падараш, дар мақолаи «Садриддин Айнӣ ва тағйири алифбо», ки рӯзи 19 октябри соли 1992 дар шаҳри Ню-ёрки Амрико суханронӣ намудааст ва матни он баъд аз марги ӯ дар соли 2010 дар фаслномаи «Раҳовард» мунташир шудааст, андешаҳои устод Айниро таҳриф менамояд ва ӯро муқобили хати лотинӣ, яъне алифбои нав, тарафдори хати арабӣ ба қалам медиҳад ва ҷабран қабул шудани онро дар байни тоҷикон таъкид мекунад ва бад-ин тартиб ба падари хеш «хидмати хирсона» менамояд. Ӯ гӯё, ки бо ин роҳ Айниро, ки авом ва бехабарон яке аз касоне медонанд, ки сабаби тағйири алифбо шудааст, «дифоъ» менамояд ва мехоҳад бигӯяд, ки ин кори шӯравиҳо буд, Кремлин буд, Айнӣ алифборо дигар накардааст, ӯ маҷбур буд, ки алифбои навро бипазирад, муқовимат кард, аммо самар надод… Лиҳозо, вай чунон ҳарфҳои парешону зидду нақизи дарҳаму барҳам менависад, ки кас намефаҳмад, ки чӣ гуфтан мехоҳад.
Бадбахтона, шодравон Камол Айнӣ, бо сабабҳои айниву зеҳнӣ, ғайр аз ин мақола дар навиштаҳои дигари хеш низ гуфтори ғалат ва таҳрифомез нисбат ба мавқеи устод Айнӣ дар мавриди алифбои арабӣ дорад, ки менависад:  «Устод Садриддин Айнӣ ҳеҷ гоҳ зидди хати форсӣ-тоҷикӣ (ниёгон) набуд. Табдили хати ниёгон (арабҳо ниёгони мо нестанд, балки бо мо ҳамдинанд-Ҷ.С.) ба хати лотин ва сипас ба хати кириллӣ амре иҷборӣ ва сиёсӣ аз сӯи инқилобиюн буд. Пас аз соли 1926 Туркия, Озарбойҷон, Тотористон, Туркманистон, Қазоқистон, Ӯзбекистон хати лотиниро пазируфтанд, вале дар натиҷаи муқовимати Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Аҳмадҷон-махдуми Ҳамдӣ, Аббос Алиев ва дигарон Тоҷикистони худмухтор фақат дар соли 1929 хати лотиниро бар асоси фишори сиёсии давлатӣ пазируфт».

Ҷамолиддин Саидзода,
адабиётшинос