- Салом ба СССР-и азиз! «Гулбоғи адибон»-и ш.Истаравшан, ки ба шарофати 2500 солагии Истаравшан бунёд шуда буд, имрӯз тахриб гашта, дар ҳудуди он таҳкурсии биноҳои баландошёнаро гузошта истодаанд. Ин гулбоғро, ки соли 2002 ба истифода дода буданд, девори ба шакли китобҳо оро додашуда гирд гирифта, намунаи 20 акси адибон, ки 700 нафаранду дар таърих гузаштаанд, ба монанди Хоҷа Юсуфи Возеҳӣ, Назмӣ, Сури Шиблӣ, Солики Шаҳдӣ, Султонхоҷаи Адо, Иброҳим Махдуми Истаравшанӣ, Дилшоди Барно ва Зуфархон Ҷавҳарӣ насб шуда буданд. Дар байни гулбоғ нимпайкараи Зуфархон Ҷавҳариро гузоштанд, вале баъд онро аз инҷо гирифта ба назди мактаби №32, ки номи эшонро дошт, бурданд. Пасон дар гулбоғ пайкараи барқади Абӯабдулло Рӯдакӣро гузоштанд. Пайраҳаҳои гулбоғро дар вақташ бо татасангҳо чида, гулу гулзор карда буданд ва инҷо маркази тамоми чорабиниҳои фарҳангии шаҳр ба ҳисоб мерафт. Истаравшани қадимаю ҷавон 1 гулбоғ дошту аз он мефахрид, акнун бошад онро низ тахриб мекунанду дар ҷояш биноҳои баландошёна қомат меафрозанд. Биноҳои наву муосири истиқоматӣ созанд хуб, вале аз байн бурдани ягона ҷойи фарҳангӣ магар кори дуруст аст!?
Алӣ Бароти Истаравшанӣ, ш.Истаравшан
Ҳафтаи равон дар толори маҷлисгоҳи Раёсати Академияи Илмҳои Тоҷикистон муаррифии китоби олимони тоҷик М. Нарзиев ва Р.П. Чеботарев: “Зиҷи радиантҳо, суръатҳо, мадор ва масири атмосферии радиометеорҳои дар Тоҷикистон мушоҳида шуда” баргузор гардид, ки дар кори он олимон аз Институтҳои тадқиқотӣ-илмии Академияи илмҳо, устодону донишҷуёни кафедраи астрономияи Донишгоҳи миллӣ ва устодон аз Донишгоҳи славянии Тоҷикистон ширкат намуданд.
Зиҷи радиометеорҳои Тоҷикистон маводҳои мушоҳидавии 8916 метеороидҳое, ки дар расадхонаи астрономии Ҳисор ҳамзамон аз рӯи Барномаи экспедитсияи метеории СССР дар ш.Могодишои Сомалӣ солҳои 1968-1969 мушоҳида шуда буданд, дар бар мегирад. Зиҷҳои радиометеорҳое, ки қаблан дар Англия (Джодрэл Бэнк), Канада (Оттава), США (Гарвард) ва дар СССР-дар Украина (Харков), РСФСР (Қазон, Обнински) рӯи кор омада буданд, дар бораи радианҳои метеороидҳое, ки асосан дар нимкурраи шимолии осмон ҷойгир шуда буданд, маълумот медоданд. Радиант гуфта нуқтаеро дар курраи осмон меноманд, ки аз он метеороидхо вориди атмосфераи Замин мешаванд. Маводҳое, ки Зиҷи фарогир аст, ҳам радиантҳои нимкурраи шимолӣ ва ҳам ҷанубиро дар бар гирифта, маълумотҳои қаблиро дар бораи моддаҳои метеороидӣ комилан пурра менамояд.
Зиҷ радиометеорҳои Тоҷикистон аз Зиҷҳои қаблан интишоршуда комилан фарқ мекунад, ки ба ин: якум, Зиҷи мазкур метеорҳои қадри ситорагиашон аз +5.5m дурахшон-тарро фарогир аст. Ин дар ҳолест, ки Зиҷҳои дар Оттава, Гарвард, Обнинск ва Харков қаблан нашршуда метеорҳои қадри ситорагиашон аз +5.5 то +13 – ро фарогир буданд.
Дуюм, хатогии ченкунии кунҷи зенитии радиант бо усули импулсӣ-ифраксионӣ, ки дар коркарди маводҳои мушоҳидавии Оттава, Гарвард, Обнинск ва Харков истифода шуда буданд, бо зиёд шудани кунҷи зенитӣ то 60-70° беш аз 2-3 маротиба зиёд шуда, зимни боз ҳам зиёдшавии кунҷи зенитӣ ба якборагӣ меафзояд, ки ин мантиқи истифодабарии чунин метеорҳоро аз байн мебарад. Хатогии ченкунии кунҷи зенитии радиант бо усули пеленгатсионӣ-вақтие, ки дар Тоҷикистон коркарду мавриди истифода қарор гирифт, аз қимати кунҷи зенитӣ вобаста нест.
Сеюм, радианту суръати метеорҳо дар расадхонаҳои дигар бо усули импулсӣ –дифраксионӣ чен карда шуда буданд. Аммо ин усул барои коркарди 15-25% метеорҳо истифода мешуду халос, ки ин ба сарфи назар шудани қисми зиёди метеорҳо оварда мерасонад. Усули пеленгатсион-вақтие, ки дар коркарди метеороидҳои Расадхонаи астрономии Ҳисор мавриди истифода қарор гирифт ин камбудиро аз байн мебарад.
Чорум, Зиҷи мазкур дар баробари радианту суръат ва мадори метеороидҳо бори аввал баландии нуқтаи аксхурии радиомавҷ ва чунин параметрҳои физикӣ ба монанди зиччии хатии электронӣ, қадри ситорагӣ ва массаи ҳар як метеорро фарогир аст.
Панҷум, параметҳои физикию динамикии метеороидҳои Зиҷ дар асоси натиҷаҳои муштараки радио-оптикӣ алоқаманд (калибровка) шудаанд. Ин имконият медиҳад, ки натиҷаҳои бо усули радиолокатсионӣ ҳосил шуда, бо натиҷаҳои оптикӣ (фотографӣ, теле-визионӣ видеоӣ), ки дар расадхонаҳои дигар мушоҳида шудаанд, муқоиса карда шаванд.
Шашум, натиҷаҳои дар Зиҷ пешниҳодшуда имконият медиҳанд, ки метеороидҳои спорадикӣ, селҳо ва ассотсиятсияҳои шиҳобӣ (аз ҷумла радиантҳои нимкурраи ҷанубии осмон) таҳқиқ карда шаванд. Чунин имконият на дар ҳамаи дастгоҳҳои радиолокатсионии Расадхонаҳои дигар имконпазир аст.
Ва ахиран ҳафтум, муҳимияти Зиҷи радиометеорҳои Тоҷикистонро Иттиҳоди бай-налмилалии Астрономҳо ба назар гирифта, онро дар радифи мушоҳидаҳои фотографӣ ва видеоӣ дар сайти худ: https://www.astro.sk/~ne/IAUMDC/PhVR2018/ ҷойгир намуд.
Зикри хайр
Ман аз овони мактабхонӣ ба эҷодиёти адиби зиндаёд Наримон Бақозода тавассути маҷаллаи “Машъал” ва рӯзномаи “Пионери Тоҷикистон” ошно будам. Шеърҳои барои бачаҳо навиштаи Н. Бақозода бисёр самимӣ ва таҷасссумгари дунёи рангину зебои кӯдакон буданд.
Ортиқ-шоҳи ҷоҳил???
Баъдан дар саҳнаи Театри давлатии академӣ-драмавии ба номи А. Лоҳутӣ дар яке аз намоишҳои барои бачаҳо навиштаи устод Бақозода, ки “Бахтатро бедор кун” ном дошт, нақши шоҳ Кузурбойро офаридам. Дар ин афсонаи басо ҷолибу шавқангез иҷрои нақши як шоҳи золиму ҷоҳил барои ман имтиҳони хуби ҳунарӣ буд. Устод Н. Бақозода дар машқҳои ниҳоӣ ба театр меомаданд, ба мо ҳунармандон баҳри ворид шудан ба олами ботинии қаҳрамонони худ ҳам маслиҳатҳои муфид медоданд ва ҳам бо суханони пурмеҳри худ илҳом мебахшиданд. Ҳамин тавр ман устод Н. Бақозодаро ҳамчун адиби масъулиятшинос ва инсони нармдилу меҳрубон, хушлаҳну хушгуфтор шинохтам.
Эҷодкоре, ки барои насли наврас, барои кӯдакон заҳмат мекашад, рисолати басо муборак ва созанда дорад, зеро ӯ барои оянда, барои бунёди ҷомеаи бофарҳангу маърифатобод ранҷ мекашад. Афсонаи “Бахтатро бедор кун” ба наврасону мактабиён ва ҷавонони солҳои 80-уми қарни гузашта бисёр хуш омад. Мо ҳунармандон дар иҷрои нақшҳои худ, ки хислату рафтори аҷоиб ва гуногуну рангин доштанд, бисёр лаззат мебурдем ва бо шавқу кайфияти хоса образҳои ҷолиби афсонавӣ меофаридем. Намоиш диловариву шуҷоат, дӯстиву якдилӣ, накӯиву хайрхоҳиро бар муқобили зулму ситам, ноадолативу ҷаҳолат гузошта, билохира тантанаи адолату ҳақиқатро нишон медод. Аз он, ки тамошогарони наврас аз дидани ин афсонаи рангину зебо завқ мебурданд ва ба худ сабақи диловариву ватандӯстӣ мегирифтанд, илҳоми мо-ҳунармандон боз ҳам саршортар мегашт.
Иҷрои нақши шоҳи золим бо хислатҳои аҷибу хандаовараш ба худи ман ҳам бисёр писанд буд ва ҳамеша бо шавқу нерӯи ҷавонӣ рӯи саҳна меомадам...
Кадри ҳавойии устод
Дар доираи ин ҳамкории эҷодӣ бо устод Н. Бақозода сӯҳбату вохуриҳои судманде доштем. Хусусан нишасти дӯстона бо аҳли эҷоди намоиш дар ҷои кори устод Шӯъбаи Тоҷикистонии бунёди сулҳи Иттиҳодӣ Шӯравӣ хеле хотирмон буд. (Сабти намоиши “Бахтатро бедор кун” дар бойгонии телевизиони тоҷик маҳфуз аст.) Бо тақозои қисмат соли 1990 боз бо устод Н. Бақозода, вале ин бор дар телевизиони тоҷик ба ҳамкории дигари эҷодӣ муваффақ шудем. Яке аз коргардонҳои маъруфи телевизиони тоҷик Наим Латифов (ёдаш ба хайр) тасмим гирифт, ки аз рӯи намошномаи мазҳакавии Н. Бақозода “Кадри ҳавоӣ” спектакли телевизионӣ таҳия намояд. Шодравон Н. Латифов иҷрои нақши асосӣ Ғоибхонро ба ман бовар намуд. Баъди ошноӣ бо асар ман дарк кардам, ки ин ҷо масъулияти басо гарону ҳамзамон пурифтихор ба дӯши ман вогузор шудааст. Нахуст ин, ки мавзӯи асар мавзӯи басо муҳиму доғи рӯз буд, яъне мавзӯи дарду иллати миллати тоҷик-мавзӯи маҳалгароиро баррасӣ менамуд.
Лоиқу Камолу Бақозода
Ин мавзӯъ дар адабиёти тоҷик камубеш дар як-ду шеъри устод Лоиқ ва шеъри “Тоҷикистонро дигар қисмат макун”-и Камол Насрулло таҷассуми худро ёфта буд, аммо дар наср, дар драматургия ва аз ҳама муҳимаш дар минбари баланди иттилоотиву идеологӣ-телевизион бори аввал бо ҳаҷви тезу тунд ва кинояву мутояба сахт маҳкуму мазаммат мегардид. Ин нахустин иқдом дар ифшои дарду доғи миллат аз минбари баланд,аз телевизиони тоҷик ҷуръату ҷасорати бузурге буд, ки аз устод Н.Бақозода ибтидо гирифту коргардони соҳибтаҷриба Наим Латиф ва мо ҳунармандонро низ илҳому нерӯ бахшид.Ин намоиш фиғоне буд,фарёди қалбҳои миллатдӯстоне буд алйҳи маҳалгароёни хоину ғаразҳои нопоки эшон. Ман ки худ дар тӯли умрам, хоса дар айёми ҷавониҳоям, дар роҳи фаъолияти эҷодиам аз ин мараз, аз ин заҳрпечак, яъне аз иллати маҳалгароӣ зарбаву зарарҳои зиёде дида будам, нақши Ғоибхонро нақши худам донистам.
Дар мувофиқа бо муаллиф ва коргардон барои намоиш ва махсусан барои қаҳрамони худам чанд монологу хитобаҳо ва аз ашъори устод Лоиқ байтҳои мувофиқеро илова намуда, фиғону эътирози худро дар иҷрои нақш қавитар гардонидам. Афзудаҳои ман дар намоиш ба устод Н. Бақозода хеле писанд омад ва бо меҳру муҳаббат, бо арзи сипосу мамнуният маро табрику шодбош гуфтанд. Бо қаноатмандӣ изҳор намуданд, ки он чӣ ман мехостам, шумо онро пиёда сохтед, тири маро ба ҳадаф расонидед. Фиғони дили маро тавассути ин намоиш ва ҳунари шумо гӯши ҳазорон-ҳазор мардуми диёр шунавид. Устод офарину аҳсант мегуфтанду мисли кӯдак шодӣ мекарданд, балки худ қалби дардошное доштанд, ки ба ҳама ҳаводис ва зуҳуроти ҷомеаву иллатҳои он бетараф набуд.
Санги сафеду сиёҳ
Баъди пахши намоиш дар ҷумҳурӣ гӯё таҳаввуле дар андешаҳо, сӯҳбатҳо ва амалҳо ба вуқӯъ пайваст. Дар ҳама ҷо, дар ҳар ҳолати мушоҳидаи маҳалгароӣ сухан аз намоиши “Кадри ҳавоӣ” мерафт. “Санги сиёҳӣ”, “Санги сафедӣ”- ин ибораҳо бо тамасхуру ханда вирди забони хурду калон гардиданд. Бо шарофати ин намоиш он замон мо “қаҳрамони рӯз” гаштем. Ҳар куҷо, ки мардум моро медиданд, “ҳа, санги сафедӣ!” ё “санги сиёҳӣ”-гӯён вокуниши пурэҳтироме зоҳир менамуданд.
Бисёр мансабдорону зимомдорон дар симои қаҳрамони манфии асар- роҳбари корхона чеҳраи худро медиданд. Баъзе роҳбарон талошу мудохила ҳам мекарданд, ки пахши намоиши “Кадри ҳавоӣ”-ро маҳдуд ва ҳатто манъ намоянд. Билохира ҳамин тавр ҳам шуд, ки сабти он аз бойгонии телевизион “ғайб” зад. (Танҳо дар телевизиони “Сафина” як нусхаи сабти он маҳфуз аст, ки баъзан пахш мешавад.)
Нуктаи ифтихорангезе аз ин ҳамкорӣ боз он буд, ки соли 1992 ман барои иҷрои нақши асосӣ дар намоиши “Кадри ҳавоӣ”-и Н. Бақозода ( ва ҳамчунин намошҳои телевизионии “Ҳаёт ва ишқ”-и Ф. Ансорӣ, “Ашки сӯзон”-и Б. Икром) сазовори ҷоизаи Иттифоқи ҷавонони Тоҷикистон шуда будам...
Ҳамин тавр ба василаи ҳамкориҳои эҷодӣ ва вохӯриву сӯҳбатҳои зиёде аз устод Наримон Бақозода хотираҳои неку гуворое дар кӯлбори ёдҳоям боқӣ мондаанд. Чеҳраи нурониву ҳамеша хандонашон пайваста дар ёдам мондааст. Руҳашон шоду охираташон обод бод!..
Ҳунарпешаи мардумии
Тоҷикистон Ортиқи Қодир
Сароғози гуфтор номи Худост,
Ки бахшандаю меҳрубон халқрост.
Аллома Муҳаммад Иқболи Лоҳури 3-юми зулқаъдаи соли 1294-и ҳиҷрӣ мутобиқи 9-уми ноябри соли 1877-и мелоди дар шаҳри Сиёлкути музофоти Панҷоби Ҳиндустон чашм ба олами ҳасти мекушояд. Гузаштагонаш аз бараҳманҳои Кашмир буда, тақрибан 250 сол пеш аз ин бобокалони ӯ бо сабабе зодгоҳи худро тарк намуда ба шаҳри Сиёлкути Панҷоб омада, дини исломро қабул менамояд. Худи Иқбол ишорае дорад.
Маро бингар, ки дар Ҳиндустон дигар намебинӣ,
Бараҳманзодае размошнои Руму Табрез аст.
Танам гиле зи хиёбони ҷаннати Кашмир,
Дил аз Ҳарими Ҳиҷозу наво зи Шероз аст.
Падари ӯ Нурмуҳаммад ном дошта, муътақиди эҷодиёти Саноӣ, Аттор, Буалии Қаландар, Бедил, Маҳмуди Шабистарӣ, Алии Ҳамадонӣ ва дигар шоирони тассавуф буда, бо вуҷуди шуғли тиҷорат, бештар вақти худро ба омухтани Ҳадис, Қуръон ва фиқҳ мегузаронд:
Писар, ки надорад нишони падар,
Ту бегона хонаш махонаш писар.
Туфуллият ва шубоб
Иқболи хурдсол дар синни 7 солагӣ Қуръони Каримро ҳифз менамояд. Пас аз ин мактаб ва мадрасаро дар Сиёлкут хонда ва бо муваффақият ба охир мерасонад. Дар ин давра таваҷуҳи адиб донишманди машҳури вақт Шамсулуламо Мавлавӣ Мир Ҳасанро ба худ ҷалб менамояд. Шайх чанд муддат ба тарбияи Иқбол машғул мешавад ва ӯро ба гуфтани шеър ташвиқ мекунад ва маслиҳат медиҳад, ки ба забони падараш панҷобӣ не, балки ба забони урду, ки дар он вақт инкишоф ёфта буд, асар офарад.
Ӯ баъди хатми мадрасаи ибтидоӣ ба мактаби илмҳои техникии Сиёлкут дохил шуда, онро бо баҳои аъло хатм мекунад. Аз рӯи қоида толибилме, ки мактаби аврупоиро бо баҳои аъло хатм мекард, 2 сол аз тарафи ҳукумат ёрдампулӣ мегирифт. Ин барои дар оянда таҳсилро дар Лоҳур давом додани Иқбол имкон дод. Иқбол соли 1896 ба мақсади соҳиби маълумоти олӣ шудан ба Лоҳур омада, ба коллеҷи давлатӣ дохил мешавад.
Асосан он солҳо шеърҳои ӯро Маликушуаро Доғи Деҳлавӣ ислоҳ мекард. Доғи Деҳлави пас аз чанд маротиба тасҳеҳ намудани ашъораш навиштааст, ки каломи шоир дигар ҳоҷат ба ислоҳ надорад. Доғи Деҳлавӣ чун Иқбол шуҳрати офоқ мешавад баъзе вақтҳо мегуфт: "Аввалҳо аксар ашъори Иқболро ман тасҳеҳ мекардам".
Синтези Шарқу Ғарб
Иқбол дар Лоҳур ба шарқшиноси маъруфи англис Томас Арнолд, соҳиби 2 асари аламшумул "Хилофат" ва "Мусалмонони Ҳиндустони Шимолӣ", ки дар Рум ва Оксфорд, ки солҳои 1899-1924 ба табъ расидаанд шинос мешавад. Томас аз истеъдоди фавқулодаи Иқбол пай бурда, ӯро ба омӯхтани фалсафаи Ғарбу Шарқ ташвиқ мекунад ва худаш бевосита ба ӯ роҳбарӣ мекунад.
Иқбол соли 1899 донишкадаи олии Лоҳурро бо медали тилло хатм ва соли 1903 нахустин асари илми "Ал-Иқтисод"-ро ба чоп мерасонад ва унвони «магистри фалсафа»-ро соҳиб мегардад. Аввалин шеъри ӯ "Ҳимолой" соли 1901 аз ҷониби Шайх Абдулқодир ба табъ расида, Иқболро ҳамчун шоир ба мардум муаррифӣ мекунад:
Ховар ҳама монанди ғубори сари роҳест,
1 нолаи хомӯшу асарбохта оҳест.
Ҳар зарраи ин хоки гираҳхурда нигоҳест,
Аз Ҳинду Самарқанду Ироқу Ҳамадон хез.
Аз хоби гарон, хоби гарон, хоби гарон хез.
Ӯ дар Лондон ва Кембриҷ бо шарқшиносони машҳури анлис Броун, Николсон ва Теггерӣ шинос мешавад ва дарро ба Ғарб мекушояд.
Хирад афзуд маро дарси ҳакимони фаранг,
Сина афрухт маро сӯҳбати соҳибназарон.
Мақсади Иқбол шоирӣ набуд
Шоирӣ з-ин маснавӣ мақсуд нест,
Бутпарастӣ бутгарӣ мақсуд нест.
Ҳиндиям аз порсӣ бегонаям,
Моҳи нав бошам, тиҳӣ паймонаам.
Хусни андози баён аз ман маҷӯ,
Хонсору Исфаҳон аз ман маҷӯ.
Гарчи Ҳиндӣ дар узубат шаккар аст,
Тарзи гуфтори дарӣ ширинтараст.
Дар «Паёми Машриқ" аз Амонуллохон ва шоири шаҳири немис Гёте ёдоварӣ мекунад ва шахсияти Гётеро хеле боло мегузорад ва худро дар муқобили эшон муқоиса мегунад ва Гётеро мегӯяд:
Ӯ чаманзоде чаманпарвардае,
Ман дамидам аз замини мурдае.
Аз сухан сармоядорам кардаанд,
Дар диёри Ҳинд хорам кардаанд.
Баски гардун сифлаю дунпарвар аст,
Вой бар марде, ки соҳибҷавҳар аст.
Боре президенти вақт Ҷавоҳирлол Неърӯ чанд қобча рупия равонаш мекунад. Шоир, ки ба паҳлу нишаста буд, ба ҳурмати меҳмонон аз ҷо хеста, бо эшон мулоқот мекунад ва мегуяд, ки ин рупияҳоро ба мардумоне, ки дар кӯчаҳои Ҳинд бемаскананду чизе надоранд, бурда тақсим кунед, ин моли эшон аст, ҳаққи эшон аст ва инҷо як шеър мегӯяд, ки бисёр нодир аст.
Нози Шоҳон намекашам, захми карам намехурам,
Дарнигари ҳавас фиреб, ҳиммати ин гадойро.
Пештар ба Миллали мутаҳид эътиқодаш бештар буд. Мегуяд ки:
Боди сабо ба Женева гузар кунӣ,
Ҳарфе зи мо ба маҷлиси ақвом бозгӯй,
Деҳқону кишту ҷую хиёбон фурухтанд,
Қавме фурухтанд, чи арзон фурухтанд.
Ва баъдҳо, ки дар ин идораҳои бонуфуз ҳам макру фандро исбот мекунад ба ақли хеш мегуяд:
Дар Женево чист ғайри макру фанд,
Сайди ту ину он нахчири ман.
Нури аср
Дар ҳамон ҳолатҳо дар Ҳиндустон Маҳатма Гандӣ ва Ҷавоҳирлол Неърӯ саркардаи ҳиндуён буданд ва сару саркардаи мусалмонон Муҳаммадии Ҷиноҳ ва Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ буд. Одамро Муҳаммад Иқбол хеле боло мугузорад:
Даме дар хештан хилват гузидам,
Ҷаҳони нозаволе офаридам.
Баъдҳо ба фарзандони мусалмонон насиҳат мекунад ва мегуяд:
Афранг зи худ бехабарӣ кард вагарна,
Эй бандаи муъмин ту баширӣ, ту назирӣ.
Ва дар давраи дигаргунсозиҳои Арабистони Саудӣ чун медид, ки мактабҳои қуръон ва шаклҳои таҳсил иваз мешаванд, бо андӯҳ мегуфт:
Чи кофирона қимори ҳаёт мебозӣ,
Ки бо замона бисозӣ ба худ намесозӣ.
Дигар ба мадрасаҳои ҳарам намебинам,
Дили Ҷунайду нигоҳи Ғаззолию Розӣ.
Ба ҳукми муфтии Аъзам, ки фитрати азалист,
Ба дин саъба назебад кори шаҳбозӣ.
Ҳамон фақеҳи азал гуфт ҷура шоҳинро,
Ки ба осмон гаравӣ ба замин напардозӣ.
Манам, ки тавба накардам зи фошгӯиҳо,
Зи биме, ки ба Султон кунанд ғаммозӣ.
Ба дасти мо на Самарқанду не Бухороест,
Дуо бигӯ зи фақирон ба турки Шерозӣ.
Ва Муҳаммад Иқболи Лоҳури ки дар арафаи ҷашни эшон истодаем марде буд мардона ва шахсе буд фарзона. Хизмате, ки дар рушди забони тоҷикии мо кардааст, на ҳар каси мо карда метавонем.
Ҳоҷӣ Исмоил Пирмуҳаммадзода
Хос барои СССР
Аз редаксия: Дар шумораҳои наздиктарин ба суолоти мазҳабиву уқдаҳои динии хонандагон, муаллифи фавқ посух хоҳад гуфт. Гӯшбақимор бошед, ки Мо Метавонем!
Ҳақназар Ғоиб, Шоири халқии Тоҷикистон
Аз айёме, ки ба сари ин миллати соҳибтамаддун бегонагон тамаддуни худро зӯран бор кордаанд, норавшаниҳое дар таърихи калимаи ТОҶИК рух додааст, ки якеи он кам ба назар расидани номи ТОҶИК дар маъхазҳост. Яъне ҳоло ҳам вақт аст, ки олимони мо сари ин норавшаниҳо равшанӣ андозанд. Дар зер он чи, ки маро дар хусуси номи ТОҶИК дастрас шудааст, мухтасар пешкаши хонандагони гиромӣ мегардад:
1.Дар Эрон китобе ҳаст бо номи «Наврӯзнома», ки ба асри 4 милод тааллуқ дорад, бо забони паҳлавӣ. Онро олими барҷастаи эронӣ Содиқи Киё ба форсӣ багардонидааст. Аз ин китоб маълум мегардад, ки мафҳуми ТОҶИК аз асри 13 не, балки аз асри 4 мелодӣ маълум будааст. Он ривоят, ки Хисрави Парвиз-Шоҳаншоҳи давлати бузурги Сосонӣ - дар муҳити хонаводагӣ бо тоҷикӣ, дар муҳити дарбор бо паҳлавӣ ва дар ҷанг аз калимаҳои ҳарбии туркӣ истифода мекардааст, шояд бе асос набудааст.
2.Мо дар шимоли Эрон, наздик ба Арманистон давлате бо номи Тоҷикистон доштем. Вале имрӯз дар таърихи давлатдории тоҷикон аслан империяҳоро ном мебаранд, ки он аз давлати бузурги Ҳахоманишиҳо оғоз меёбад. Ҳол он ки дар ғарби Хитой, Ҳиндустон, шимоли Покистон давлатҳои тоҷикӣ мавҷуд буданд. Охирин чунин хонигарӣ с.1974 дар Покистон мавҷуд буд, ки онро Вахониён идора менамуданд.
3.Қаламрави забони тоҷикӣ аз Қунияи Туркия то Қошғари Чин, аз Қазон то Мумбайи Ҳиндустон тӯл мекашид (Империяи бузурги забони тоҷикӣ). Аз ҷумла, дар Шероз ва атрофи он ҳоло ҳам мардум худро тоҷик меноманд.
4.Дар замони Сомониён дар ин қаламрав халқиятҳои ӯзбек, қирғиз, туркман, қазоқ ба таври алоҳида давлат надоштанд, баъд низ… Баъди шикасти давлати Сомониён Империяи давлати Исломӣ ҳукмфармо буд, ки бо фарҳанги давлатдории тоҷикӣ давлатдорӣ мекард. Мисли имрӯзаи Эрон. Асоси аҳолиро низ тоҷикон ташкил медоданд. Аз ин рӯ, олими тоҷик муҳтарам Сайфулло Сафаров дуруст қайд мекунад, ки тоҷик ҳеҷ вақт бе давлат набуд.
Дар қаламрави Осиёи Миёна ва Хитой
5.Империяи бузурги Кӯшониён (ё Кирпан) ва Ҳайтолиён доштем. Империяҳои Ашкониён (Баъди ишғоли Искандари Мақдунӣ) Сосониён бо забони паҳлавӣ дар қисмати имрӯзаи Эрон вуҷуд доштанд, на Осиёи Миёна. Вале ҳамаашон давлатҳои ба якдигар ҳамзабон буданд. Дар асри 4 мелодӣ дар «Наврӯзнома» бо забони паҳлавӣ зикр шудани номи ТОҶИК гувоҳ ба он аст, ки ин миллати қадимии ин сарзамин аст.
Баъди марги Искандари Макдунӣ
6.Дар қисмати Осиёи Миёна баъди марги Искандари Макдунӣ давлати Юнону Бохтар (қариб 100 сол), Кушониён (3 аср) ва Ҳайтолиён, (қариб 2 аср) давлатдорӣ мекунанд, баъди давлати Ҳайтолиён давлатчаҳое ташкил меёбад, чун Бухоро, Хатлон, Самарқанд… Сабабаш шикасти давлати Ҳайтолиён аз ҷониби туркҳо буд. Ҳайтолиён давлате аз халқиятҳои тоҷики Хатлону Бадахшон, Афғонистон-Бохтари бузург будааст. Ҳамин давлатчаҳои баъди шикасти Ҳайтолиён ташкилёфтаро арабҳо ишғол мекунанд. Бо ҳамин империяи давлатҳои форсу тоҷик то ташкили давлати Сомониён барҳам мехӯрад, ҳарчанд муборизаҳо барои ташкили давлати ориёӣ ҳеҷ гоҳ қатъ намегарданд.
ТОҶИК. Дар аксари пажуҳишҳо «тоҷик» ба маънои яке аз қавмҳои ориёӣ ном бурда мешавад. Аз китоби олими Афғонистон «Таҳлили забонӣ ва таърихии вожаи тоҷик» (с.2015) маълум мегардад, ки тоҷик қадимтарин бошандагони сарзамини Ориёист.
7.Аз сангнавишти бохтарии Яковаланг, дар Бомиёни Афғонистон баробар ба с.624 милодӣ, 392-и соли тақвими бохтарӣ, сангнавишт бо фармони Алхис, писари Хурос Хадевай Газон, ба муносибати интихобаш ба шоҳӣ ё пирӯзӣ дар шоҳӣ «подшоҳи турку тожик (тоҷик) навишта шудааст. Инро с.1966 духтури олмонӣ Петер Шутик кашф кардааст» ва ин ёдгорӣ дар Германия маҳфуз аст.
8.Сикаи як шоҳи Хуросон бо лақаби ифтихории «Қайсари Рум, Худои бузург, шоҳи тоҷикон» навишта шудааст.
9.Нусхаи хаттӣ ё бо забони монавии портӣ дар маҷмӯаи Турфон (мавзее дар Чин, ки аз он катибаҳои тоҷикӣ ёфт шудаанд) бо шумораи 339 мелодӣ дар Германия ҳифз мешавад, ки дар он «Ибораи забони тоҷикӣ» омадааст.
Маънои ин хабари маҳфуз дар Германия «Пар тожигона овон» бо забони тоҷикӣ гуфтан аст. Матни дар Германия маҳфуз буда чунин маъно доштааст, ки рӯҳониёни моънавӣ ҳангоми ибодат бо забони тоҷикӣ ниёиш мекунанд.
Шоири уйғур Юсуф Балосоғунӣ дар асараш «Кутадғу Билик» («Илми саодатбахш») с.1070 (асри Х1) навиштааст: «Чунин китобҳои арзишманд бо забони арабӣ ва тоҷикӣ бисёранд». Он чи ин ҷо оварда шуд, гувоҳ бар он аст, ки тоҷик аз халқҳои қадимтарини ин сарзамин аст. Аз диди мо он чи, ки бародари тоҷики мо аз Афғонистон Умеди Ҷайҳунӣ дар рӯзномаи «Тоҷикистон» (№40, 20.10.2019) дар бораи тоҷик гуфтааст, яъне «дар замоне, ки мо дар 1 кишвари воҳид зиндагӣ мекардем, эронӣ ва тоҷик 1 миллат буданд», дуруст аст ва имрӯз ҳам ба қавли шоир «Сарҳади тоҷик забони тоҷик аст» (Б.Собир), он ҷо ки «Симурғи ориёни бузург ошёна дошт» (Ҳ.Ғ).
Аз ғурури тоҷикӣ
Саффориён баъди фатҳи Ҳироту Пушанг (с.867) бо забони тоҷикӣ давлатдорӣ мекунанд. Поягузори ин давлат Яъқуби Лайс дар ҷашни фатҳ ба шоирони тоҷики арабизабон мегӯяд: «Чизе, ки ман андар наёбам (намефаҳмам), чаро бояд гуфт?» Ва дар нома ба халифаи араб мегӯяд: «Диравши Ковиён (Алам-ул-Кобиён) ҳамроҳи ман аст ва умедворам, ки зери ливои он бар миллатҳо ҳукумат кунам» («Таърихи Сиистон»).
Номи тоҷик дар шеър
Аз Хуталон омадиҳ,
Ба рӯ табоҳ омадиҳ.
Овор боз омадиҳ,
Хашак низор омадиҳ.
(халқӣ)
Тоҷики гарданкаши лашкаршикан,
Бештари найзавару теғзан.
(Амир Хусрави Деҳлавӣ)
Рӯи тоҷиконаат бинмой то доғи ҳабаш,
Осмон бар чеҳраи туркони яғмоӣ кашад.
(Саъдӣ)
Соиле гуфт бо касе ба аҷаб,
Ба фалонат чи нисбату наздик.
Гуфт: - Ӯ турк буду ман тоҷик,
Лек дорем хешии наздик.
(Ҷомӣ)
Тоҷикему форсу афғон
Якдилу яклафзу як армон.
Бар алайҳи душманони хеш,
Се бародар яктану як кеш.
(Муаллифаш номаълум)
Як ҳамлаву як ҳамла, шаб омаду торикӣ,
Чустӣ куну туркӣ кун, на нармиву тоҷикӣ.
(Мавлонои Балхӣ)
Агар турк асту тоҷик аст, бад-ӯ ин банда наздик аст,
Ки ҷон бо тан, валекин тан набошад ҳеҷ мар ҷонро.
(Мавлонои Балхӣ)
Зи Чину Мочин якрӯя то лаби Ҷайҳун,
Зи турку тоҷик, аз Туркмону Ғузу Хазар.
(Унсурӣ)
Эй баста камар зи дуру наздик,
Бар хуни тамоми турку тоҷик.
(Ҳофиз)
Ту фитна кардию Тоҷику Турк муттаҳаманд,
Ки раҳ ба фитна кушоданд мулки султонро.
(Ҳоқонӣ)
Нигори турку тоҷикам кунад сад хона вайрона,
Бад-он мижгони тоҷиконаву чашмони туркона.
(Навоӣ)
Пеши ҳиндуи чашми хунрезат,
Гашта туркон забунтар аз тоҷик.
(Ҷомӣ)
Фитнаҷӯе ҳамлавар чун ишқ нест,
Дар миёни турку тоҷику араб.
(Муҳаммад Асирӣ Лоҳиҷӣ)
Турке ҳаме туркӣ кунад, тоҷик тоҷикӣ кунад,
Ман соате турке шавам, як лаҳза тоҷике шавам.
(Мавлонои Балхӣ)
Аз баҳри Худо, ки молики ҷавр
Чандон накунанд бар мамолик.
Шояд, ки бар подшаҳ бигӯед:
Турки ту бирехт хуни тоҷик.
(Саъдӣ)
ХАБАРҲОИ ОХИРИН
- Деваштич: об нест, барқ проблема, картошка сӯхт... Назар
- Асрори мадрасаи Хоҷа Сарбоз Назар
- “Стратегияи давлатии муқовимат ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030” Назар
- Резаахбор Назар
- Бародар қарори судро иҷро намекунад… Назар
- Таъминот кори мактаб нест Назар
- Абуҳанифа: таоруфи миллӣ ва Ислом Назар
- Беадолатӣ дар футболи тоҷик Назар
- Редаксия супориш дод: Чилучорчашма рав! Назар
- «Мардон» - мушкили №1 дар Душанбе Назар
- Дар як сатр Назар
- Адвокати хайрхоҳ меҷӯям… Назар
